Op de zuidoostelijke hoek van de Falconrui en de Boterhamstraat nr.1 staat een onopvallend, op het eerste zicht zelfs enigszins banaal te noemen, gebouw met op de gelijkvloerse verdieping het volkscafé Skagerrak. Van het exterieur verraden enkel de gevelankers van de balkenlaag tussen de eerste en tweede verdieping dat dit gebouw met zijn platte dak wel eens een veel oudere geschiedenis kan hebben.
 

---

Verborgen gotiek in de Boterhamstraat?

 

Auteur: Jerry Driesen
Publicatie: 11/11/2012

 

Op de zuidoostelijke hoek van de Falconrui en de Boterhamstraat nr.1 staat een onopvallend, zelfs banaal te noemen gebouw met op de gelijkvloerse verdieping het volkscafé Skagerrak. Enkel de gevelankers van de balkenlaag tussen de eerste en tweede verdieping verraden aan het exterieur dat dit gebouw met zijn platte dak wel eens een oudere geschiedenis kan hebben dan het op het eerste gezicht doet vermoeden. In de westelijke gevel, de zijde van de Boterhamstraat, zijn ter hoogte van de balkenlaag van de gelijkvloerse verdieping ook nog twee gevelankers zichtbaar die beide aangebracht zijn op een iets verschillende hoogte.

 
Afbeelding 1: Het hoekhuis Boterhamstraat nr. 1 / Falconrui. Rechts is de grijs geschilderde zijgevel te zien van huis de Gecroonde Swaen, het hoekhuis aan de Paardenmarkt nr. 1 (Foto: Jerry Driesen, 2012)

De Boterhamstraat leidde oorspronkelijk vanaf de Paardenmarkt / Klapdorp naar één van de bruggen over de Falconrui. De brug en het straatje stonden in 1495 al bekend als Nieuwebrug en Nieuwstraatje. Sommige zestiende-eeuwse vogelperspectieven vanuit het oosten, zoals de bekende kaarten van Virgilius Bononiensis (1565) en vooral de kaart van Georg. Hoefnagel (vóór 1598), suggereren het om brug een gemetselde dubbele boogbrug ging. Op deze kaarten is ook te zien dat de bebouwing aan de westzijde van de Boterhamstraat beperkt was tot de zijgevel, met daarnaast nog een lagere annex, van het hoekhuis met het Klapdorp. De op deze iconografische bronnen niet zichtbare oostzijde zal naar alle waarschijnlijkheid een min of meer vergelijkbare constellatie gehad hebben. 

 
Afbeelding 2: De Nieuwe brug, de latere Boterhamstraat, over de Falconrui omstreeks 1565. Bebouwing was er in die periode enkel aan het voorste stuk, vanaf het Klapdorp aan de westzijde en vanaf de Paardenmarkt aan de oostzijde. Detail uit: Urbs Antverpia naar ontwerp van Virgilius Bononiensis (Antwerpen, Museum Plantin-Moretus)

De bebouwing en daarmee samenhangende systematische overwelving van de Falconrui langs de zuidzijde van de huidige gelijknamige straat kwam pas op gang in de loop van de zeventiende eeuw. [1] Ook het hoekpand Boterhamstraat nr. 1 zal in die eeuw opgetrokken zijn. Tot in het jaar 1900 was de kopgevel van dit pand aan de Boterhamstraat overigens voorzien van een getrapte topgevel, wat eveneens een zeventiende-eeuwse oorsprong doet veronderstellen.

Op 13 juli 1900 kreeg de toenmalige eigenaar J. Bindenbergh de toestemming om de geveltop af te breken. [2] Anders dan gebruikelijk werd de bestaande geveltop hier niet aangepast tot een (schijn)lijstgevel, maar werd de hele zolderverdieping opgeheven en zodoende ook de gevelhoogte verlaagd. Volgens het bij de bouwaanvraag bijgevoegde plan bestond de oorspronkelijke geveltop uit een traditionele trapgevel, met acht treden en een overhoeks topfiaal, en eveneens een typisch drielicht waarin centraal een rondboogvormig middenluik zat. De aannemer van deze werkzaamheden was ene L. Spruyt die woonde aan de Driesch 16. Eigenaar J. Blindenberg(h) hield volgens de adresboeken van Ratinckx estaminet in dit huis tot in 1905, vanaf dat jaar verscheen als nieuwe kroegbaas J. Van Welde. Een vermeldenswaardig gegeven is dat in dit huis, sinds de tweede helft van de negentiende eeuw tot op vandaag, steeds een café gevestigd bleef. 

 
Afbeelding 3: Bijgevoegd plan bij de bouwaanvraag uit 1900 om de getrapte bovengevel, inclusief de volledige zolderverdieping, af te breken en te vervangen door een lagere lijstgevel. SAA. Bouwdossier 1900#908 (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Twee jaar later liet J. Blindenberg(h) opnieuw enkele aanpassingen aan zijn zaak uitvoeren. Het is het bouwplannetje dat bij deze bouwaanvraag werd gevoegd dat een bijzonder interessant bouwhistorisch gegeven aan het licht brengt. [3] Op 17 april 1902 vroegen Aug. Sas, Meester metser, en J.B. Van Elst, gevestigd aan de Falconrui 37-⁵,  namens de eigenaar, de heer J. Blindenberg(h) woonachtig Somersstraat nr.35 t/s, de toelating 'tot het maken de volgende werken aan het huis nr.1 wijk 2 in de Boterhamstraat t/s.'

'1ste Bestaande hoek te veranderen in eene schuinschen hoek met dubbele deur'

'2de Bestaande poort te veranderen in eene deur'

De schuine deuropening op de hoek, waarvoor op 30 april 1902 toelating verleend werd, bestaat vandaag nog steeds. Bijzonder boeiend is echter de poort die tengevolge van die bouwaanvraag grotendeels werd dichtgemetseld om een gewone deuropening te creëren. Deze poort had volgens de tekening een gedrukte spitsboog, een gotische vormgeving die op deze locatie zeker terug te voeren is tot de zestiende eeuw.

Het plan toont ook een duidelijke erfscheiding aan tussen het eigenlijke hoekpand, met twee traveeën aan de zijde van de Boterhamstraat, en de aparte poorttravee zonder bovenbouw. Mogelijk lag toen achter de poort nog een open koertje.

 
Afbeelding 4: Het bij de bouwaanvraag van 17 april 1902 bijgevoegde plan met in het rood de aanduiding van de nog bestaande schuine hoekdeur en, helemaal rechts, de aparte travee zonder bovenbouw met daarin een poortomlijsting in gedrukte spitsboogvorm. SAA. Bouwdossier 1902#996 (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Indien de werken zijn uitgevoerd zoals ze werden aangegeven op het bouwplan kan er van uitgegaan worden dat slechts een klein gedeelte van deze poortomlijsting vernield is. Ook bij verder verbouwingen in de loop van de twintigste eeuw hebben de restanten van de gotische poortomlijsting waarschijnlijk de dans der destructie grotendeels weten te ontspringen. Een via een bouwaanvraag gedocumenteerde verbouwing, ditmaal van het interieur, volgde namelijk in 1939.

Het nog altijd als café fungerende pand (anno 1939 café Den Anker) was ondertussen eigendom geworden van de Hobokense brouwerij Van der Lee & De Witte. [4] Op 26 april 1939 deden ze via bouwmeester Fr. Cools, Maria-Henriëttalei 18 Hoboken, een aanvraag tot aanpassing van het interieur. Bij deze ingreep is de muur tussen de gelagzaal en de berging aan de open koer afgebroken. Hierdoor kon de vloeroppervlakte van de berging (285 cm x 134 cm) ook aan de gelagzaal toegevoegd worden. De geringe breedte van de daartoe afgebroken muur doet vermoeden dat dit muurdeel al een eerdere aanpassing van de originele voetsdikke scheidsmuur was. De authentieke breedte van de scheidsmuur was dieper in het pand nog wel bewaard. Indien ook deze werken volgens plan werden uitgevoerd bleef de gotische poortomlijsting, waarvan de noordelijke helft zich ter hoogte van de berging bevond, normaal onaangetast. 

 
Afbeelding 5: De bestaande toestand van de gelijkvloerse verdieping voor de aanpassing van 1939. De gotische poortomlijsting is te situeren in de straatgevel ter hoogte van de berging en de naastgelegen deuropening die de koer met de straat verbond. Detail uit: SAA. Bouwdossier 18#2411 (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Indien deze veronderstellingen kloppen, dan zit momenteel nog altijd een gotische poortomlijsting verscholen achter de onopvallende muur aan de onpare zijde van de Boterhamstraat. De aandachtige waarnemer kan zelfs zien dat kleine scheuren in de huidige cementbepleistering het verloop van de gedrukte spitsboogomlijsting lijken aan te duiden. Zo is er een verticale scheur tussen het linkse raampje en de rechtse reclameplaat en hogerop, rechts van het hoogste anker, een dubbele evenwijdige scheur dit in het verlengde van de verticale scheur ietwat gebogen naar rechtsboven verder doorloopt. Uiteraard kunnen deze scheuren toeval zijn, maar op basis van de overeenkomsten met de archivalische bronnen lijkt het bijzonder waarschijnlijk dat de Boterhamstraat nog een opmerkelijke gotische constructie bevat van een type dat, zeker voor de burgerlijke bouwkunst, eigenlijk volledig uit het Antwerpse stadsbeeld verdwenen is.

De oorspronkelijke functie van de poort is momenteel nog onduidelijk. Het gegeven dat ze pal boven de rui is gebouwd doet het vermoeden rijzen dat ze er ooit de toegang toe verleende. Verder archivalisch en (bouw)archeologisch onderzoek kan hierover mogelijk uitsluitsel brengen. Ook een vergelijkend onderzoek naar de situatie in gelijkaardige straatjes over deze veertiende-eeuwse rui kan mogelijk verheldering brengen.

Te concluderen is dat de volledige oostelijke straatkant van de Boterhamstraat, het huisnummer 1 en de zijgevel van huis De Gecroonde Swaen (Paardenmarkt 1), nog een bijzonder hoog potentieel aan authentiek zestiende- en/of zeventiende-eeuws bouwkundig erfgoed bezit. Noch Boterhamstraat 1; noch Paardenmarkt 1 genieten echter de status van beschermd monument. [5] Het voortbestaan van de vermeende resten van de gotische poortomlijsting, en bij uitbreiding het hele hoekpand aan de Falconrui, is dus precair te noemen. Zeker omwille van de toekomstige ontwikkelingen op de site van het Internationaal Zeemanshuis, waardoor ongetwijfeld ook in de onmiddellijke omgeving een dynamiek van (ver)nieuwbouw zal ontstaan. Helaas blijkt uit de praktijk dat bij dergelijke ontwikkelingen meestal weinig of geen aandacht geschonken wordt aan een respectvolle omgang met het bouwkundig erfgoed.

 
Afbeelding 6: De vroegere poorttravee waarachter vermoedelijk nog de gotische poortomlijsting verborgen zit. De erfscheiding met het hoekhuis aan de Falconrui bevond zich ter hoogte van het linkse publiciteitsbord. Indicatieve scheuren zijn te zien tussen het rechtse publiciteitsbord en het linkse venstertje (verticaal) en rechtsonder het hoogste anker (gedrukte spitsboogvorm). De plaats van de huidige deur waarschijnlijk nog dezelfde als die van 1902. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

 

Noten:

[1] Zie hierover ook: Peter Van der Wee, 'Het pand Falconrui 34-36 anno 1656', Antwerpse vereniging voor bodem- en grotonderzoek Bulletin nr.6-7, jaargang 1980.
[2] SAA. Bouwdossier 1900#908
[3] SAA. Bouwdossier 1902#996
[4] Gelegen aan de Antwerpsesteenweg 215.
[5] Paardenmarkt 1 is wel vastgesteld op de inventaris van het bouwkundig erfgoed van het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid.
 

 

Galerij afbeeldingen (klik op foto om te openen)

(Gepubliceerd door Tim Bisschops. De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikel)