In 2011 verscheen in Gazet van Antwerpen een artikel over een verdwenen grenssteentje dat aan de Cruyslei de grens aanduidde tussen de gemeenten (thans districten) Borgerhout en Deurne. Tot ongenoegen van verschillende buurtbewoners verdween deze steen tijdens de heraanleg van de Cruyslei. Op de vraag naar het lot van dit grenssteentje moest het kabinet van Guy Lauwers - de schepen van openbare werken, stads- en buurtonderhoud, patrimoniumonderhoud, binnengemeentelijke decentralisatie en leefmilieu - het antwoord schuldig blijven.
 

---

De AVBG tast grenzen af (1): de grensstenen tussen Antwerpen en Borgerhout

 

Auteur: Jerry Driesen
Publicatie: 17/11/2012

 

In 2011 verscheen in Gazet van Antwerpen een artikel over een verdwenen grenssteentje dat aan de Cruyslei de grens aanduidde tussen de gemeenten (thans districten) Borgerhout en Deurne. [1] Tot ongenoegen van verschillende buurtbewoners verdween deze steen tijdens de heraanleg van de Cruyslei. Op de vraag naar het lot van dit grenssteentje moest het kabinet van Guy Lauwers - de schepen van openbare werken, stads- en buurtonderhoud, patrimoniumonderhoud, binnengemeentelijke decentralisatie en leefmilieu - het antwoord schuldig blijven. Afgevoerd in een container met puin zal waarschijnlijk de ware toedracht zijn.

Op grenslijn tussen de districten Antwerpen en Borgerhout liggen eveneens markeringsstenen. De grensstenen Antwerpen-Borgerhout zijn enkele decennia ouder dan die aan de Deurnse grens. Ook van deze jongere exemplaren zijn er doorheen de jaren vele verdwenen ten gevolge van herprofilering- of andere straatwerken. Deze markante, maar acuut bedreigde grensrelicten zijn in geen enkele officiële inventaris van onroerend erfgoed opgenomen. Een inventarisatie van de actuele toestand dringt zich daarom op.

In de literatuur of in archiefstukken werden tot nu toe nog geen directe verwijzingen naar de plaatsing van de grensstenen gevonden. Door interpretatie van indirecte gegevens is het niettemin mogelijk het tijdstip van plaatsing vrij nauwkeurig te bepalen.

Kenmerken

De grensstenen tussen Antwerpen en Borgerhout zijn steevast op hetzelfde niveau als het loopvlak van de voetpaden aangebracht. De sobere vormgeving toont de louter praktische functie ervan aan; elke vorm van versiering ontbreekt volkomen. Het materiaal waaruit ze vervaardigd zijn is steeds blauwe hardsteen; het zichtbare bovenvlak heeft een oppervlakte van ca. 24 cm x24 cm; en de letters hebben een hoogte van 8 cm.

 
Afbeelding 1: De grenssteen aan de Tuinbouwstraat 14-16. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Een opvallend kenmerk van deze grensstenen is dat ze nooit het legpatroon van de stoepstenen volgen. Ongetwijfeld droeg deze ‘lastige’ eigenschap er toe bij dat vele exemplaren bij herprofileringwerken verdwenen. Nochtans is de oriëntatie van de grensstenen een bijkomend interessant historisch-landschappelijk gegeven. De natuurlijke grens tussen Antwerpen en Borgerhout werd gevormd door een onbevaarbare waterloop genaamd de Potvliet; later ook bekend onder de pejoratieve benaming Vuilbeek. [2] De Potvliet vloeide vanaf de al in de vijftiende eeuw gegraven Herentalse vaart (op het tracé van de huidige Plantin en Moretuslei, eveneens een grens tussen Antwerpen en Borgerhout) in noordelijke richting en mondde uit in het Groot Schijn. De grillige weg die de waterloop doorheen het rurale landschap volgde bepaalt dus tot op vandaag de grenslijn tussen de twee districten en is een verklaring voor de soms merkwaardige oriëntatie van de grensstenen.

De grensstenen en de Potvliet

De vervuilde Potvliet werd voor de bewoners van de groeiende voorstad, en dan vooral de inwoners van Sint-Willibrordus, een alsmaar grotere bron van (milieu)overlast. In de tweede helft van de negentiende eeuw besloot het Antwerpse stadsbestuur daarom de beek te overwelven. De Potvliet zelf lag volledig op Antwerps grondgebied. De gemeente Borgerhout begon pas op de oostelijke oever. De uitvoering van de overwelvingwerken was om die reden in Antwerpse handen. Toch diende ook de gemeente Borgerhout haar duit in het zakje te doen. Antwerpen stelde in 1860 aan Borgerhout voor om de Vuilbeek te overwelven vanaf de Herentalse vaart tot aan de Groenstraat, een afstand van anderhalve kilometer. De voorziene kostprijs van de werken bedroeg 82.000 frank. Hiervan zou 27.000 frank voor rekening van Borgerhout zijn. Borgerhouts burgemeester Jozef Mellaerts en zijn college wilden echter alleen tussenkomen in de kosten voor de werken aan de Potvliet in het dichtst bevolkte deel van de gemeente: de loop van de beek tussen de Turnhoutsebaan en de Groenstraat. Antwerpen ging akkoord en zo werd in een eerste fase een stuk van 353 meter overwelfd. [3] Op 4 maart 1868 verwierp de Borgerhoutse raad een nieuw Antwerps voorstel om bij te dragen voor eenen grooten collecteur of moerriool die de Potvliet zou vervangen vanaf de Bleekhof tot aan den Dam. [4] De Borgerhoutse tegenkantingen noopten Antwerpen tot een stelselmatig overwelven van delen van de Potvliet. Later in 1868 werd zo een tweede klein gedeelte, ter hoogte van de uit 1838 daterende Borgerhoutsestraat, overwelfd. [5] In 1875 volgde dan het hele stuk tussen de Bleekhofstraat en de Ketsstraat. [6]

 
Afbeelding 2: Doorsnede van de constructie voor het kanaliseren en overwelven van de Potvliet tussen de Bleekhofstraat en de Ketsstraat uit 1875 (detail uit SAA. MA-PLAN#7368). Links een bovenaanzicht van een blauwe hardstenen dekselomlijsting zoals die in de rijwegen van de betrokken straten werden aangebracht. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Oorspronkelijk waren de straatgedeelten van de nog zo goed als onbebouwde oudste grensstraten aan de Borgerhoutse zijde smaller dan deze aan de Antwerpse zijde. Deze verschillen zouden met de latere bestratingwerken weggewerkt worden, de Antwerpse straatbreedte is daarbij telkens door Borgerhout overgenomen. Het ontwerp en de opvolging van de uitvoering van de bestratingwerken uit de tachtiger jaren van de negentiende eeuw was, te oordelen naar de bewaarde plannen, voor de volledige lengte van de straten telkens in handen van Antwerpen.

 
Afbeelding 3: De aansluiting van de ingebuisde Potvliet op de uit 1699 daterende grachten van de blekerij, op dat moment (1875) een wasserij, aan de Bleekhofstraat. (Detail uit: SAA. MA-PLAN#7368) Het straatje bovenaan, langs de boord van de Potvliet aan de Borgerhoutse zijde, was de Watergang. Deze steeg is nu volledig verdwenen. (Foto: Jerry Driesen, 2012

Afbeelding 4: Een beeld op de aansluiting tussen de brede Antwerpse Borgerhoutsestraat en de smalle Borgerhoutse Achterstraat in 1875. (Detail uit: SAA. MA-PLAN#7368) Nadat enkele jaren later de beide straten op dezelfde breedte waren gebracht nam Borgerhout ook de Antwerpse straatnaam over. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Afbeelding 5: De aansluiting tussen de brede, uit 1870 daterende, Antwerpse Ketsstraat en de smalle, uit 1852 daterende, Borgerhoutse Vredestraat in 1875. (Detail uit: SAA. MA-PLAN#7368) In 1889 werd de op gelijke breedte gebrachte straat ook aan Borgerhoutse zijde officieel Ketsstraat genoemd. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Datering

1860 is dus een terminus ante quem voor de hier besproken grensstenen. Toch verschenen de eerste exemplaren waarschijnlijk pas tijdens de hoger aangehaalde bestratingwerken in het begin van de jaren tachtig. Uit de bewaarde grensstenen is ook een chronologie af te lezen. Ze zijn namelijk niet allemaal identiek en vertonen twee, mogelijk zelfs drie fasen. Bij de oudste grensstenen is de inscriptie steeds ^B_A  (vgl. breuk B over A) met uiteraard de B aan de Borgerhoutse zijde van de grenslijn en de A (toen nog geen stralende) aan de Antwerpse. Opvallend is dat de letters steeds zo zijn geplaatst dat ze vanaf de Antwerpse zijde gelezen dienen te worden. Dit type grenssteen is bij de bewaarde exemplaren aangetroffen in het gedeelte vanaf de Borgerhoutsestraat tot in de Van der Keilenstraat. Deze laatste straat is geopend in 1883 en werd in hetzelfde jaar van een bestrating voorzien. Ook hier weer volledig uitgevoerd naar ontwerp en onder toezicht van de stad Antwerpen. [7] Dit gegeven zal dan ook verklaren waarom de toegepaste leesrichting van de inscripties vanuit een Antwerps oogpunt is aangebracht

Een tweede type, met inscriptie B|A, kan enkel nog aangetroffen worden in de Somméstraat. Deze straat is iets jonger dan de bovenvermelde straten. Ze is geopend in 1885. Had het bestuur van Borgerhout toen al haar ongenoegen geuit aangaande de eenzijdige leesrichting van de eerder geplaatste grensstenen? Deze nieuwe leesrichting zorgde er in elk geval voor dat geen van de betrokken partijen zich benadeeld kon voelen.

Een mogelijk derde type volgde vanaf 1893. In de in 1893 geopende Kersbeeckstraat treffen we een grenssteen aan waarvan de twee letters, naast de centrale verticale scheidingslijn, in de tegenovergestelde richting ten opzichte van elkaar zijn aangebracht. Doordat van dit type maar één steen bewaard is, kan onmogelijk met zekerheid worden bepaald of het hier om een apart type of gewoon om een toevalligheid gaat?

 
Afbeelding 6: Een grenssteen van het eerste type. Dit exemplaar is in 1883 aangebracht in de Van der Keilenstraat t.h.v. het nummer 7. De leesrichting is aangebracht vanuit Antwerps oogpunt. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Afbeelding 7: Een grenssteen van het tweede type; met een leesrichting die niet in het nadeel van één van de twee betrokken partijen kon zijn. De lezer dient in feite neutraal, schrijlings over de grenslijn te gaan staan om de inscripties te lezen. Dit exemplaar is te zien aan de Somméstraat nummer 69 en is aangebracht in, of kort na, 1885. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Afbeelding 8: Een grenssteen van het tweede type; met een leesrichting die niet in het nadeel van één van de twee betrokken partijen kon zijn. De lezer dient in feite neutraal, schrijlings over de grenslijn te gaan staan om de inscripties te lezen. Dit exemplaar is te zien aan de Somméstraat nummer 69 en is aangebracht in, of kort na, 1885. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Inventaris

Momenteel bestaan er in het straatbeeld nog 13 Antwerpen-Borgerhoutse grensstenen die de loop van de Potvliet aangeven. Gezien het gegeven dat er aan elke straatzijde op het Potvliettracé minstens één exemplaar werd geplaatst, moeten er ooit een 40-tal grensstenen hebben bestaan. De Milisstraat, de Van Geertstraat, de Van der Keilenstraat en de Somméstraat bezitten nog aan de beide straatzijden hun grensstenen en zijn dus op dit vlak nog volledig intact te noemen. Straten die ondertussen geen grenssteen meer bezitten zijn de Bleekhofstraat, de Huybrechtsstraat, de Lammekensstraat, de Groenstraat, de Schapenstraat, de Kistemaeckersstraat, de Eggestraat/Groeningherplein, de Turckstraat, de Lange Kongostraat en de Vlagstraat. [8] Bij deze twee laatste straten dient wel opgemerkt te worden dat ze pas vanaf 1914 tot over de Borgerhoutse grens werden doorgetrokken. Het is niet geweten of deze twee ‘jongste’ grensstraten intra muros ooit voorzien werden van grensstenen.

Slechts een minderheid van de grensstenen is dus tot ons gekomen. Een positieve vaststelling is dat bij de meest recente herprofileringwerken in de betrokken straten (in casu de Van der Keilenstraat en de Borgerhoutsestraat)  de aanwezige grensstenen gerespecteerd werden. Het voorbeeld van de Cruyslei toont evenwel aan dat dit niet als een vanzelfsprekendheid mag beschouwd worden. Het kan zeker geen kwaad bij geplande of gestarte wegenwerken de betrokken aannemer en stadsdienst even aan de grensstenen te doen herinneren. Hopelijk mag dit artikel en de bijgevoegde inventaris de bescherming van dit kleine onroerende erfgoed, deze onopvallende ‘puntrelicten’ in het stedelijk landschap, ten goede komen.

Andere Borgerhoutse grensstenen

Afsluitend verdienen ook de ‘Borgerhoutse’ grensstenen extra muros een vermelding; meer bepaald deze met de in 1836 verlaten ‘moedergemeente’ Deurne. Deze grensstenen dateren vermoedelijk van net voor de Eerste Wereldoorlog (wanneer de meeste van deze straten geopend werden) en ze zijn de helft kleiner dan de grensstenen die de Antwerpse grens afbakenen. Van vorm zijn ze rechthoekig en uiteraard voorzien van het opschrift B|D of D|B, zoals te zien is in de Herrystraat. [9] De ietwat stuntelige vorm van de inscripties doet veronderstellen dat ze het werk waren van een eerder occasionele letterkapper. Sommige van deze grenssteentjes hebben geen uitgehouwen scheidingslijn, maar een grenslijn die is aangegeven door een, tussen twee schuine vlakken, iets hoger gelegen rib. Een voorbeeld hiervan is te zien in de Van Havrelei, ter hoogte van het nummer 92.

Tot slot is nog te vermelden dat nergens B|B –grensstenen, op de grens met het district Berchem, (meer) werden aangetroffen. Zijn deze allemaal verdwenen? Had het toenmalige Borgerhout minder vrees voor deze buurgemeente dan voor de grote stad en de vroegere moedergemeente? Kwam het initiatief voor de grensstenen met Deurne, net als deze met Antwerpen, niet van Borgerhout? Of was in de eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog (het moment waarop de meeste grensstraten met Berchem tot ontwikkeling kwamen) de drang om de gemeentegrenzen zichtbaar af te bakenen niet meer zo groot? Deze vraag blijft nog onbeantwoord. 

 
Afbeelding 9: Een grenssteentje tussen de districten Deurne en Borgerhout aan de Van Hovestraat 16. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Afbeelding 10: Een grenssteentje tussen de districten Borgerhout en Deurne aan de Van Havrelei nummer 92. Hier is de begrenzing niet aangegeven door een scheidingslijn, maar door een hoger gelegen rib tussen twee schuine vlakken. (Foto: Jerry Driesen, 2012)

Foto-inventaris van de bewaarde grensstenen op het tracé van de Potvliet, tussen de districten Antwerpen en Borgerhout (toestand september 2012):
 

 
Afbeelding 11_1 (links): Borgerhoutsestraat 41 / Afbeelding 11_2 (rechts): Carnotstraat 169 - Turnhoutsebaan 13
Afbeelding 11_3 (links): Kersbeeckstraat 23 / Afbeelding 11_4 (rechts): Ketstraat 40

Afbeelding 11_5 (links): Milisstraat 37 / Afbeelding 11_6 (rechts): Milisstraat 48

Afbeelding 11_7 (links): Somméstraat 42 / Afbeelding 11_8 (rechts): Somméstraat 71

Afbeelding 11_9 (links): Tuinbouwstraat 14-16 / Afbeelding 11_10 (rechts): Van der Keilenstraat 20

Afbeelding 11_11 (links): Van der Keilenstraat 7 / Afbeelding 11_12 (rechts): Van Geertstraat 13-15

Afbeelding 11_13: Van Geertstraat 26 - Dodoenstraat 49 

 

Noten:

[1] http://www.gva.be/regio-antwerpen-stad/borgerhout/buurt-mist-grenssteen-op-cruyslei.aspx
[2] Deze vervuiling werd in de loop van de achttiende eeuw veroorzaakt door de het afvalwater van de grote blekerij of bleekhof aan de huidige Bleekhofstraat. In de negentiende eeuw evolueerde deze tot een wasserij. Twee eeuwen lang onttrok het bedrijf zuiver water aan de Herentalse vaart en loosde het zijn afvalwater in de Potvliet die zodoende letterlijk een vuile beek werd.
[3] J.B. Stockmans, Deurne en Borgerhout sedert de vroegste tijden tot heden. Derde deel, Brecht 1899 (p.21)
[4] Ibidem (p.32)
[5] SAA. MA-PLAN#7360
[6] SAA. MA-PLAN#7368
[7] SAA. 107#1196
[8] Volledigheidshalve dient ook de Hollandselei nog vermeld te worden; deze tijdens de aanleg van de Noordersingel en de ring verdwenen straat met een Antwerps en een Borgerhouts deel bezat ongetwijfeld ook twee grensstenen.
[9] Ter hoogte van de nummers 13 en 14.
 

 

Galerij afbeeldingen (klik op foto om te openen)

(Gepubliceerd door Tim Bisschops. De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikel)